Doanh nghiệp có bắt buộc phải thành lập công đoàn không?

Câu hỏi “Doanh nghiệp có bắt buộc phải thành lập công đoàn không?“ là một trong những băn khoăn phổ biến của nhiều chủ doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp mới thành lập hoặc đang trong giai đoạn mở rộng quy mô. Trong bối cảnh môi trường kinh doanh ngày càng đặt nặng các tiêu chuẩn về quan hệ lao động bền vững, hiểu đúng – và hành xử đúng – đối với tổ chức công đoàn là một phần không thể thiếu trong chiến lược phát triển dài hạn.

Vậy doanh nghiệp có bắt buộc phải thành lập công đoàn không? Nếu không thành lập thì có vi phạm pháp luật? Và trong trường hợp người lao động muốn thành lập, doanh nghiệp cần làm gì? Bài viết này sẽ giúp bạn nắm rõ toàn cảnh dưới góc nhìn pháp lý, đồng thời phân tích các lợi ích chiến lược để bạn đưa ra lựa chọn phù hợp với tình hình thực tế của mình.

1. Hiểu đúng về công đoàn trong doanh nghiệp.

Công đoàn là gì?

Theo Luật Công đoàn năm 2012, công đoàn là tổ chức chính trị – xã hội của giai cấp công nhân, đại diện cho người lao động trong việc bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng, đồng thời tham gia quản lý nhà nước, quản lý kinh tế – xã hội và giám sát hoạt động của cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp.

Trong doanh nghiệp, tổ chức công đoàn cơ sở đóng vai trò là cầu nối giữa người lao động và người sử dụng lao động, hỗ trợ đối thoại, thương lượng, xây dựng quan hệ lao động hài hòa, ổn định.

2. Doanh nghiệp có bắt buộc phải thành lập công đoàn không?

Không bắt buộc, nhưng…

Theo quy định của Luật Công đoàn 2012 và Bộ luật Lao động 2019, doanh nghiệp không bắt buộc phải tự mình đứng ra thành lập công đoàn cơ sở. Công đoàn là tổ chức do người lao động tự nguyện thành lập, gia nhập và hoạt động, không phải do doanh nghiệp khởi xướng.

Tuy nhiên, doanh nghiệp có nghĩa vụ tôn trọng và tạo điều kiện để người lao động thành lập và tham gia công đoàn nếu họ có nhu cầu.

Căn cứ theo quy định tại Điều 5 Luật Công đoàn 2012 nêu rõ:

“Công đoàn Việt Nam được thành lập trên cơ sở tự nguyện của người lao động. Không ai được cản trở hoặc ép buộc người lao động gia nhập hay không gia nhập công đoàn.”

Điều này có nghĩa là:

Doanh nghiệp không vi phạm pháp luật nếu chưa có tổ chức công đoàn trong nội bộ.
Nhưng nếu người lao động có nhu cầu thành lập công đoàn, doanh nghiệp phải tạo điều kiện để họ thực hiện quyền đó.
Ngược lại, nếu doanh nghiệp ngăn cản, gây khó dễ cho việc thành lập công đoàn, thì sẽ bị xử lý vi phạm hành chính hoặc hình sự tùy mức độ.

Doanh nghiệp không có công đoàn có bị phạt không?

Câu trả lời là KHÔNG, nếu doanh nghiệp không ngăn cản và không có hành vi vi phạm quyền tổ chức của người lao động. Việc không có công đoàn không đồng nghĩa với việc vi phạm pháp luật. Tuy nhiên, doanh nghiệp vẫn có trách nhiệm thực hiện một số nghĩa vụ liên quan đến công đoàn, ngay cả khi công đoàn chưa được thành lập.

3. Trách nhiệm của doanh nghiệp khi chưa có công đoàn.

Ngay cả khi chưa có công đoàn cơ sở, doanh nghiệp vẫn cần thực hiện một số nghĩa vụ quan trọng, bao gồm:

a) Đóng kinh phí công đoàn.

Theo Nghị định 191/2013/NĐ-CP, tất cả doanh nghiệp (kể cả chưa có công đoàn cơ sở) đều phải đóng kinh phí công đoàn bằng 2% tổng quỹ lương của những người lao động thuộc đối tượng phải đóng bảo hiểm xã hội.

Điều này thường gây nhầm lẫn: nhiều doanh nghiệp tưởng rằng chỉ khi có công đoàn mới phải đóng. Nhưng thực tế, kinh phí công đoàn và đoàn phí công đoàn là hai loại khác nhau:

Kinh phí công đoàn: do doanh nghiệp đóng, bắt buộc với mọi doanh nghiệp.
Đoàn phí công đoàn: do người lao động là đoàn viên công đoàn đóng, không bắt buộc nếu người lao động chưa gia nhập công đoàn.

b) Không cản trở quyền thành lập công đoàn.

Doanh nghiệp có nghĩa vụ:

Không gây áp lực, sa thải, trù dập người lao động tham gia công đoàn.
Cung cấp địa điểm, phương tiện cần thiết (nếu có thể) cho việc tổ chức hội họp, bầu cử công đoàn.
Cho phép công đoàn hoạt động theo đúng quy định nếu được thành lập.

Việc vi phạm những nghĩa vụ trên có thể khiến doanh nghiệp đối mặt với:

Xử phạt hành chính từ 10 đến 50 triệu đồng theo Nghị định 12/2022/NĐ-CP.
Khởi kiện ra tòa nếu người lao động chứng minh bị phân biệt đối xử vì hoạt động công đoàn.
Ảnh hưởng đến hình ảnh doanh nghiệp trong mắt nhà đầu tư, khách hàng quốc tế – đặc biệt với các doanh nghiệp có đối tác nước ngoài.

4. Trường hợp nào nên thành lập công đoàn?

Tuy việc thành lập công đoàn là tự nguyện, nhưng với một số loại hình doanh nghiệp, việc chủ động khuyến khích người lao động thành lập công đoàn lại mang nhiều lợi ích chiến lược.

a) Doanh nghiệp có đông lao động.

Doanh nghiệp có quy mô từ 100 lao động trở lên nên có tổ chức công đoàn để:

Tăng cường đối thoại và giải quyết sớm mâu thuẫn nội bộ.
Hạn chế đình công tự phát, giảm rủi ro xung đột lao động.
Thiết lập kênh thông tin hai chiều hiệu quả giữa ban giám đốc và nhân viên.

b) Doanh nghiệp xuất khẩu, có đối tác nước ngoài.

Nhiều doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực dệt may, da giày, điện tử… thường xuyên làm việc với đối tác quốc tế. Các khách hàng lớn từ Mỹ, EU, Nhật Bản… rất quan tâm đến các tiêu chuẩn lao động và nhân quyền.

Việc có công đoàn là một điểm cộng lớn trong đánh giá trách nhiệm xã hội (CSR) và là yêu cầu bắt buộc trong một số hiệp định thương mại như EVFTA, CPTPP.

c) Doanh nghiệp có định hướng phát triển bền vững.

Công đoàn giúp thúc đẩy môi trường làm việc công bằng, tăng sự gắn bó của người lao động và giảm chi phí quay vòng nhân sự. Đây là yếu tố quan trọng để xây dựng văn hóa doanh nghiệp tích cực, hỗ trợ phát triển lâu dài.

5. Lợi ích thực tiễn khi doanh nghiệp có công đoàn.

Thành lập công đoàn không chỉ là quyền của người lao động, mà còn có thể mang lại nhiều lợi ích cho doanh nghiệp, nếu được tổ chức và quản lý tốt:

Tăng cường sự ổn định nội bộ: Nhờ kênh đối thoại thường xuyên, công đoàn giúp giảm thiểu các mâu thuẫn âm ỉ, tránh bùng phát thành đình công hoặc nghỉ việc hàng loạt.
Hỗ trợ xử lý kỷ luật lao động đúng luật: Có sự tham gia của công đoàn trong các thủ tục xử lý kỷ luật sẽ giúp doanh nghiệp tránh sai sót pháp lý.
Thúc đẩy uy tín doanh nghiệp: Một doanh nghiệp có công đoàn hoạt động tốt thường được đánh giá cao về trách nhiệm xã hội và có uy tín trong tuyển dụng.
Tạo điều kiện đàm phán thỏa ước lao động tập thể: Công đoàn là đại diện hợp pháp để thương lượng, ký kết TƯLĐTT, nâng cao phúc lợi cho người lao động mà vẫn cân bằng lợi ích cho doanh nghiệp.

6. Các bước hỗ trợ người lao động thành lập công đoàn.

Nếu người lao động trong doanh nghiệp muốn thành lập công đoàn, doanh nghiệp nên chủ động hỗ trợ các bước sau:

Thông báo với Liên đoàn Lao động cấp huyện/quận nơi doanh nghiệp đặt trụ sở.

Tạo điều kiện tổ chức hội nghị thành lập công đoàn: cho mượn địa điểm, hỗ trợ hậu cần nếu cần.

Không can thiệp vào quá trình bầu ban chấp hành công đoàn.

Sau khi có quyết định công nhận công đoàn cơ sở từ LĐLĐ cấp trên, doanh nghiệp phối hợp cùng công đoàn triển khai hoạt động theo đúng pháp luật.

7. Doanh nghiệp cần lưu ý gì khi không có công đoàn?

Ngay cả khi chưa có tổ chức công đoàn trong doanh nghiệp, bạn vẫn nên:

Chủ động xây dựng quy chế đối thoại định kỳ, ít nhất mỗi năm 1 lần.
Có ban đại diện tập thể người lao động khi thương lượng thỏa ước lao động.
Tăng cường truyền thông nội bộ, lấy ý kiến người lao động trong các quyết định quan trọng liên quan đến quyền lợi.

Các hành động này vừa giúp tuân thủ pháp luật, vừa thể hiện tinh thần tôn trọng người lao động và là nền tảng để xây dựng quan hệ lao động ổn định, hài hòa.

8. Kết luận là Không bắt buộc, nhưng rất nên.

Tóm lại, doanh nghiệp không bắt buộc phải thành lập công đoàn, nhưng không được cản trở việc người lao động thành lập. Đồng thời, dù có hay không có công đoàn, doanh nghiệp vẫn phải thực hiện nghĩa vụ đóng kinh phí công đoàn và bảo đảm quyền lợi hợp pháp của người lao động.

Trong nhiều trường hợp, thành lập công đoàn là một lựa chọn chiến lược giúp doanh nghiệp ổn định nội bộ, nâng cao uy tín và tăng sức cạnh tranh – đặc biệt với các doanh nghiệp đang hướng tới phát triển bền vững hoặc hợp tác quốc tế.

Nếu bạn đang phân vân không biết nên làm gì trong tình huống cụ thể của doanh nghiệp mình – hoặc cần hỗ trợ xây dựng cơ chế quản trị quan hệ lao động bài bản – đừng ngần ngại liên hệ với chúng tôi. Đội ngũ của chúng tôi luôn sẵn sàng đồng hành cùng bạn để xây dựng một môi trường làm việc hài hòa, tuân thủ pháp luật và đầy cảm hứng phát triển.

Xem thêm:

>> Thủ tục thành lập công ty dược

>> Điều kiện thành lập công ty tài chính tại Việt Nam

>> Thành lập doanh nghiệp

Nếu bạn có nhu cầu sử dụng dịch vụ của Ketoannavi hãy gọi ngay: